योगमायाको आमआत्महत्या

त्यसपछि मैले जनकलाल शर्मा लगायतका विद्वानहरूले योगमायाका विषयमा लेखेका सामाग्रीहरू खोजेर पढें | निश्चय नै योगमाया न्यौपाने त्यस समयकी विद्रोही नायिका थिइन् र त्यो विद्रोही मानसिकताले उनी जोगी, उपदेशक तथा गुरूआमा बनिनन् | तेस समयका अन्य महिलाहरूमा एस्तो चेतना र विद्रोह देखिन्न | जीवनका प्रारम्भिक क्रियाकलापहरूमा उनी सामान्य महिला थिइन् तर उत्तरार्धमा उनी विशिष्ट बनिन् |

उनी जोसमनी सन्तपरम्परामा दीक्षित थिइन् जहाँ जातपात तथा छुवाछुतको कुनै महत्व थिएन | आचार्य शंकरले प्रतिपादन गरेको “ब्रहम बाहेक संसारमा अरू कुनै सत्य छैन” भन्ने विचारलाई जोसमनीहरूले ब्यबहारमा उतारेका थिए | त्यसबेला छुवाछुतको विरोध धार्मिक-आवरणमा मात्र सम्भव थियो किनभने साधुसन्तहरूप्रति जनमानसमा ठूलो श्रद्धा थियो | साधुसन्तले अनुभूति गरेका र तिनले भनेका विषयमा सर्वसाधारण समेत राजारजौटाले समेत विश्वास गर्थे |

उनले महिला उत्थान कै लागि काम गरेकी थिइन् भन्ने आधुनिकराजनैतिक विश्वासका आधारमा विद्वानहरूले लेखेका भनाईमा सहमत हुन सकिन्न | उनले जे-जति सामाजिक विद्रोहका विषयहरू चुनिन त्यसमा जोसमनी परम्पराको धार्मिक, सामाजिक तथा ब्यबहारिक दर्शनको विस्तार गर्ने भावना थियो भन्ने स्पष्ट हुन्छ | उनले नैतिक उपदेशकका रूपमा तेही भनिन् जुन त्यस बेलाको समाजले सपार्नु पर्छ भन्ने ठानिन् | अन्य जोसमनी गुरूहरूले पनि यही गरेका छन् |

तर दिग्लामा महायज्ञ गरेर अनुयायीहरूलाई सामुहिक आत्महत्या गर्न अभिप्रेरित गरेकोमा उनी आलोचित हुनुपर्छ | वैदिक धर्ममा आत्महत्यालाई ठूलो अपराधको रूपमा वर्णन गरिएको छ | गरुडपुराणले आत्महत्या गर्नेहरू असीवन नर्क,मा पर्छन् र सधैं नारकीय जीवन व्यतित गर्छन् भनेको छ भने एस्ता कथनहरू हिन्दू ग्रन्थहरूमा यत्रतत्र भेटिन्छन् | सामुहिक आत्महत्या रोक्ने काममा तेसबेलाको राणा-सरकार बढी प्रगतिशील छ | माधव सम्सेरले आत्महत्या गर्न र गराउन तम्सिएकी योगमायालाई थुनेर धेरै प्रगतिशील काम गरेका हुन् |

दूई वर्ष जेलखानामा विताएपछि पनि योगमायाको आत्महत्याको उन्माद रोकिएन | उनी फेरी चेलाचपेटाहरू जुटाएर सामुहिक आत्महत्याको प्रपन्च रच्न थालिन् | उनको धार्मिक आवरणले त्यसलाई सहजीकरण गर्यो र अन्त्यमा विक्रम सम्वत् १९६६ ताका पुन: आफ्ना भक्तहरूलाई सामुहिक आत्महत्या गर्न उक्साईन् | भनिन्छ, त्यही ताका उनको उक्साहटमा पारेर उनीसहित ६६ जना अनुयायीहरूले कोशीमा हामफालेर सामुहिक आत्महत्या गरेका थिए | संख्याका विषयमा फरक-फरक मत भेटियो तर योगमाया आफैले र केही उनका भक्त-अनुयायीहरूले आत्महत्या गरेको कुरामा विवाद छैन |

मैले इन्टरनेट र विभिन्न विद्वानहरूले योगमाया विषयक लेखहरू पढ्दा निकै निराशा लाग्यो | किनभने सतिप्रथा, बालविवाहजस्ता कुरीतिहरूको विरोधी तथा नेपाल कै प्रथम महिलाअधिकारवादी नेतृका रूपमा स्थापित गर्न चाहनेहरूले “सामुहिक आत्माहत्या गर्ने प्रेरित गर्ने र आफै आत्महत्या गरेको” जघन्य अपराधको कतै पनि निन्दा गरेका छैनन् |

“सामुहिक आत्महत्या” जस्तो जघन्य अपराध गर्न उक्साएको र त्यसै उकसाहटको उन्मादमा पारेर आफ्नो ज्यान गुमाउनेहरूकी योगमाया अपराधी हुन् | उनले गरेका धेरै असलकार्यहरूलाई उनको यो अन्तिम अपराधले ओझेल पार्छ | धर्म र धार्मिकताको आवरणमा प्रायोजित गरिएको “सामुहिक आत्महत्या”जस्तो जघन्य अपराध घटित गर्नेहरुलाई महिमामण्डित गर्न मिल्दैन | महिलावादीहरूले यो तत्थ्य बुझेका नै होलान् !!

योगमाया वाहेक हिन्दू धर्ममा सामुहिक-आत्महत्या गरेको र तेसो गर्न उक्साएको उदाहरण अन्यत्र पाइन्न | सतिप्रथा प्रथापनि आत्महत्या गर्ने उक्साहटबाट नै घटित हुन्थ्यो तर त्यो स्वेच्छिक थिएन | केहीले भारतीय राजपुत महिलाहरूको उदहारण देलान् तर पद्मिनीहरूको सामुहिक आत्महत्या मुस्लिम यौन-दुराचारीहरूसंग आफ्नो अस्मिता जोगाउन गरेका हुन् |

मलाई लाग्छ, योगमाया एस्ति पात्र हुन् जसले सामुहिकरुपमा आत्महत्या गराए पनि अधिकारवादीहरूको आँखाले महिलावादी देखेका छन् र महिमामण्डित गरेका छन् | मेरो विचारमा, योगमायाले सबै असल कामहरू उनको अन्तिम निर्णयका कारण ओझेलमा परेका छन् | जसले-जे भनोस्, योगमायाले सामुहिकरुपमा आत्महत्या गराए लोकिक र पारलौकिक रूपमा जघन्य अपराघ त गरेकी नै छन् यिनको यो अपराधको महिमामण्डित गर्नेहरू पनि दोषी नै छन् जलसमाधि उनको अपराध नै हो |