दलित र गैरदलितको प्रसंग

१. नेपालमा छुवाछुतवाद विरुद्ध आध्यात्मिक आन्दोलन

नेपालका हकमा भने सन् १८२२ देखि जोसमनी सम्प्रदायका संस्थापक दिलदास (मोहन प्रसाद पौडेल) ले जातिवादको विभेद विरुद्ध आध्यात्मिक मार्ग रोजेर आन्दोलन आरम्भ गर्नुभयो | अध्यात्मिकतासंग जोडिएको हुनाले मान्छेहरूले (राणाखाल बाहेक) धेरैले स्वीकार गरे | यहा सम्म कि राणा-परिवार कै धर्मेन्द्र समशेर राणा उनका शिष्य बने | योगमाया न्यौपानेले पनि यही बाटो समातिन् | आध्यात्मिकतासंग जोडिएको नाताले योगमायाका शिष्यहरूमा जातीय-विभेद थिएन | तर उनले सामुहिक आत्महत्या गराउने अपराध गरिन् |

नेपालमा भने जातीय-भेदभाव विरुद्धको ब्यबहारिक आन्दोलन संस्थागत रूपमा २००७ साल देखि नै भएको छ | त्यस बखत दलित-समुदायले भन्दा गैर-दलितहरूले नै छुवाछुत विरुद्ध कानुन बनाएका थिए भने राजा महेन्द्रले जारिगरेको २०२१ को संबिधानले जातीय छुवाछुत प्रथालाई दण्डनीय अपराध कै रूपमा परिभाषित गर्यो | यसले आजसम्म निरन्तरता प्राप्त गरिरहेको छ | हाम्रो समाज र संबिधानले निरन्तरता पूर्वक जातीय-भेदभाव विरुद्ध विजय प्राप्त गरिरहेको छ |

२. भेदभाव मेटाउने सगोल प्रयत्न

आज सम्पूर्ण हिन्दू-सनातनी समाज जातीय छुवाछुत र त्यससंग जोडिएको भेदभाव विरुद्ध एकढिक्का भएर उभिएको छ | हामी सबै छुवाछुत विरुद्ध उभिएका छौँ | वि.स. २००७ तिर विद्यमान रहेको, २०४७ सालतिरको जातीय विभेद अहिले छैन | हामी निरन्तर जातीय भेदभाव विरुद्ध विजययात्रा मा छौँ | सनातन धर्म हामीसंग छ |

इतिहास बदल्न सकिन्न तर विकृत बनाउन सकिन्छ | पेशाका रुपमा विकसित सामाजिक ब्यबस्था कसरी छुवाछुतवादी संस्कृतिका रूपमा विकसित भयो ? हामी मध्ये कसैले पनि जान्दैन तर छुवाछुत सामाजिक यथार्थ हो र यो बिकृतिलाई जरोदेखि उखेल्न हाम्रो हिन्दू-समाज कटिबद्ध छ भन्ने कुरा ८२% हिन्दूहरूले बनाएको सम्बैधानिक ब्यबस्थाले प्रमाणित गरिरहेको छ |

३. छुवाछुत र विभेद यथार्थता हो

अहिले पनि नेपाली समाजमा छुवाछुतको कू-प्रथा विद्यमान छ र यसले धेरै हिन्दू सनातनीहरूको आत्मबलमा प्रहार गरिरहेको छ भन्ने अथार्थ छदैछ | तेही पनि यसका दूईबटा पाटा छन् | जसले नेपाली समाजको भलो चाहन्छ, उसले आफ्नै प्राचीन प्रतिमान र वर्तमान उदहारणको समुचित प्रयोग गरेर सामाजिक परिवर्तन खोज्दछ | द्वन्द, घृणा, अपमान तथा विभेदहरूको समाधान सहृदयता पूर्वक गर्ने पन्थ रोज्दछ | दिलदास, योगमाया, फागुनन्द, भक्तिवादी आन्दोलनका पक्षधर सन्त, गोरक्षपन्थी, प्रणामी, स्कोन, हिन्दू पहिचानवादीआदिले यही बाटो अवलम्बन गरिरहेका छन् |

४, दलितवादको युरोपेली पाटो

दलितवादको दोस्रो पाटो युरोपियन इसाईहरुसंग जोडिएको छ | यी विभेदकारी इसाईहरूले दलितवाद खडा गरेर सनातन धर्म र तेसका प्रतिमानहरूको जरो उखेल्न उद्योग गरिरहेका छन् | पीडित समुदायहरूका केही शिक्षितवर्गलाई हिन्दू संस्कृति विरुद्ध प्रयोग गरेर अशिक्षित वर्गहरूलाई धर्मविमुख बनाउने गरेको तत्थ्य हामीबाट लुकेको छैन | दलितवादका अगुवाहरू जसले पश्चिमाहरूलाई उन्मुक्तिको भरपर्दो स्रोतका रूपमा स्थापित गर्ने प्रयत्न गर्दैछन्, उनीहरूले इसाईहरूको इतिहास अवश्य पढ्न, बुझ्न र जान्नपर्छ |

पहिलोपटक युरोपेलीहरूले समुद्रीमार्गहरू प्रयोग गरेर धनि बन्ने प्रयत्न गरेको सन् १४२३ तिर हो | सन् १८६६ सम्म उनीहरूले विश्वको अधिकांश भू-भाग बलजफ्ती कब्जा गरेर त्यहाका रैथानेहरूलाई “दास” बनाएको तत्थ्य उनीहरू कै इतिहासले बोलेको छ | अमेरिका, दक्षिण अमेरिका, अस्ट्रेलियाका आदिवासीहरूको सामुहिक हत्या गरेको इतिहास पढ्ने हो भने जो-सुकैको मन रून्छ र कुइरेहरूले स्थापित गरेको प्रतिमानप्रति कठोर घृणा उत्पन्न हुन्छ |

आज अमेरिकामा र बेलायतमा जे-जति कालाजातिका मान्छेहरू छन् ती सबै युरोपियनहरूले जवर्जस्ती दास-दासीकारूपमा बेचेका कालाहरूका सन्तान हुन् भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ | अहिले पनि कालाजातिहरू र त्यहाका रैथाने आदिवासी प्रति गोरेहरूको विभेद जस्ताको तस्तै छ | यी सबै विभेदहरू बाइबलको उपदेशमा आधारित थिए र छन् |

५. बाइबलसंग भित्रिएको घृणावाद

बाइबल हातमा लिएर विधर्मीहरूलाई रोमको ठाडो आदेशमा जिउंदै जलाइएका लाखौँ लाख जनताहरू, जिहाद र क्रुसेडका नाममा निर्ममतापूर्वक मारिएका र आत्महत्या गर्न प्रेरित गरिएका धर्मभिरूहरू, बोक्सीको आरोपमा निर्ममतापूर्वक स्तन काटेर, आरा चलाएर, यौनांगबाट सूली चडाएर तथा सामुहिक रूपमा इसाईहरूले हत्या गरेका महिलाको चित्कार अझै सुन्न सकिन्छ | अफ्रिका, अमेरिका तथा अस्ट्रेलियाका आदिवासीहरूको आमहत्या गरेर विकासको दम्भ गर्ने कसाईहरूलाई “मानवाधिकारका ठेकेदार, मुक्तिका आधार, तथा समानताका प्रतिमान” ठान्नु नै अबैज्ञानिक छ | हिन्दू-वैदिक संस्कृतिको इतिहासमा एउटा पनि धार्मिक-सामुहिक हत्याको उदाहरण दिन स्वयम्भूहरूलाई चुनौती छ |

खुर्सानीको बिउ रोपे पिरो फल निश्चित छ, अंगुर रोप्नेले अंगुर नै खान्छ | धार्मिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक रूपमा एकलवादी (बाइबल) लिएर हिड्नेहरूले जहाँ गए पनि विभाजनका विउ नै रोप्छन् | सामाजिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक एकताका लागि सहयोगीका रूपमा बाइबलधारीलाई पत्याउनु र गोमन सर्पमा विष हुँदैन भनेर पत्याउनु एकै कुरा हो | यस अर्थमा यदि दलित अगुवाहरूले बाइबलधारीहरूलाई “मुक्तिदाता” मानिरहेका छन् भने ती कठोर भ्रममा छन् | छुवाछुतको नाममा नेपालका रैथाने संस्कृतिहरूलाई मास्नु नै उनीहरूको अन्तिम प्रयोजन हो | दलितहरूप्रतिको उनीहरूको प्रेम गोहीका आसु हुन् |

६. द्वन्द, घृणा र निन्दा

बाइबल र पश्चिमाहरूले विभेद निराकणका लागि “द्वन्द, घृणा र निन्दा”को बाटो अङ्गिकार गर्छन् | द्वन्दले द्वन्द, घृणाले घृणा र निन्दाले निन्दा नै जन्माउँछ | अहिले नेपालमा प्रचलित अधिकांश अधिकारवादी चिन्तनहरूले द्वन्द गरेर अधिकारप्राप्ति, घृणा गरेर समानता तथा निन्दा गरेर सम्मानको कामना गर्छन् | बाइबल र पश्चिमाहरूका इनै प्रतिमानहरूले गर्दा जहाँ पनि द्वन्द, घृणा तथा निन्दा नै फालिएको छ | नेपालमा पनि यही भएको छ | दलित-अधिकारका नाममा पश्चिमाहरूले इतिहाससंग द्वन्द, छिमेकी प्रति घृणा र आफ्नो संस्कृतिप्रति निन्दा गर्ने जेनेरेशनको विकास गर्न सफल भएका छन् |

७. दलित समुदायका महान हस्तीहरु

नेपाली समाजमा दलितसमुदायको सकारात्मक इतिहास छ | बाहुनले पढेर/लेखेर, क्षत्रीहरूले पराक्रम गरेर, ब्यापारीहरूले दान दिएर तथा शूद्र अर्थात् श्रमिक वर्गले आफ्नो सीपले वैदिक-संस्कृतिलाई जीवन दिएका छन् | दलित समुदायका बाल्मिकीले पहिलो महाकाव्य लेखेका छन् भने माझीका छोरा ब्यासले १८ पुराण र ब्रह्मसूत्रजस्तो प्रौढ ग्रन्थ लेखेर इतिहासमा आफ्नो नाम अमर परेका छन् | पुराणका प्रवक्ता सूत, दासीपूत्र नारद सबैका लागि पूज्य छन् |

माध्यमिक कालमा महात्मा कविर, तुकाराम, महात्माफूलेहरूले पनि सकारात्मकता अपनाएर विभेदकारी संस्कृतिमा परिवर्तन ल्याएकै हुन् | कुरा एत्ति हो कि उनीहरूको आन्दोलन भन्दा विभेदकारी शक्तिहरू बलियो रहेको यथार्थ हो | आज पुन: बाल्मिकी, ब्यास, कवीरको आन्दोलन पुन: स्थापित भएको छ | आज समग्र हिन्दू समाज नै छुवाछुतवादी संस्कृति विरुद्ध मानसिक, धार्मिक तथा राजनैतिक रूपमा नै उभिएको छ | यो तत्थ्यले हामी सबैको लागि गौरव बढिरहेको छ | हिन्दू संस्कृतिका अभिन्न निर्माता शिल्पीवर्गको गौरव पुन: स्थापित हुँदैछ |

नेपाली समाज धार्मिक छ र यही धार्मिकताका आधारमा प्राप्त प्रतिमानहरूको प्रयोग गरेर छुवाछुतवादी चिन्तन र ब्यबहारको अन्त्य गर्न सकिन्छ | जनताले बाल्मिकी र ब्यासआदिको जीवनी थाहा पाउँदा साथ विभेदकारी चिन्तनमा सकारात्मक प्रहार हुन्छ | दलित र गैरदलितवादको साङ्लो सजिलैसंग चुडिन्छ | आफ्नै प्रतिमान र उदाहरणबाट समाजको परिवर्तन सजिलो हुन्छ | हामीले आफ्नै सकारात्मक इतिहासको प्रयोग गर्नुपर्छ |

८. दलितअधिकारका नाममा कूतर्क

पश्चिमा विभेदकारी चिन्तनलाई आफ्नो मुक्तिको स्रोत ठान्ने एकजना दलित अगुवाले म संग भने “के तपाईं को छोराको दलित केटीसंग विवाह गर्न सक्नुहुन्छ ? मैले भने “यदि मेरो छोराले रोज्यो र ऊ त्यसो चाहन्छ भने मलाई कुनै आपत्ति छैन | सहजरूपले मेरो घरमा स्वागत गर्ने छु |” उनी त्यतिकै मा रोकिएनन् किनभने मेरो उत्तर उनको लागि अपत्यारिलो थियो | प्रश्न नै द्वन्दका लागि राख्ने मानसिकता नै गलत छ | उमेर पुगेका केटाकेटीलाई आफु खुसी जीवनसाथी छान्ने अधिकार हाम्रो संबिधानले दिएको छ | विवाह उनीहरूको निजी विषय हो | मैले उनीहरूको इच्छा विपरित विवाह गर्न/नगर्न कर गर्नु दण्डनीय विषय हो |

केही डलर पोषित दलित अगुवाहरू पण्डित-पुरोहितप्रति अत्यन्त घृणावादी सोच राख्छन् | एस्तो सोचको स्रोत पनि पश्चिमा इसाई कठोरतावाद नै हो | विचरा पण्डित-पुरोहितहरूले त्यही काम र मर्यादा पालन गरिरहेका छन् जुन उनले आफ्नो पूर्खाबाट प्राप्त गरे | उनीहरू पूजाआजा सिकेका थिए, त्यही पूजाआजा गरेर समाज र आफ्नो गर्जो टारिरहेका छन् | उनीहरूले छुवाछुत हुन्छ भन्ने विश्वास आफैले निर्मित गरेका होइनन्, बंशजका नाताले प्राप्त गरेका हुन् | आज धेरै पण्डितहरूलाई छुवाछुत कानुनीअपराध हो भन्ने ज्ञान छ | प्रकारंतरले दलितहरू पनि यही विश्वास गढेको छ | दूबै दोषी छैनन् |

ठीक यही तत्थ्य दलित समुदायमा लागु हुन्छ | आज पनि असंख्य दलितहरू छन् जसले बाहुनक्षेत्रीहरू ठूला जातिका हुन् भन्ने विश्वास छ | बाहुनमा ठूलोजातको अभिमान र दलितमा सानोजातको हीनताबोध दूबै हाम्रो समाजले इतिहास र बंशजका रूपमा प्राप्त गरेको हो | यथार्थ कुरा के हो भने आजको हिन्दू समाजले छुवाछुतवादी सामाजिक र सांस्कृतिक वा धार्मिक विश्वास गलत हो भन्ने स्वीकार गरिसकेको छ | हो, के दलित के गैरदलित, हामी अन्धविश्वासबाट पूर्णत उन्मुक्ति प्राप्त गरिसकेका छैनौँ | तर उन्मुक्तिको संयुक्त प्रयत्न निरन्तर चलिरहेको छ |

९. घृणावादी चिन्तनको स्रोत बहिष्कार गरौँ

हिन्दूहरूले सकारात्मक रुपले सामाजिक रुपान्तरणका लागि गरेको प्रयत्नहरूमा घृणा, द्वन्द र निन्दा रोपेर धर्मपरिवर्तनका लागि सजिलो बनाउन “दलितवाद”लाई संस्थागत गर्ने काम बाइबलधारी इसाई र तेसैको आधारमा आफ्नो एकलौटी साम्राज्य फैलाउन आतुर पश्चिमाहरूले मलजल गरिरहेका छन् | यसको प्रत्यक्ष उदहारण हो – दलित समुदायबाट इसाई धर्म-अङ्गिकार गर्ने वर्ग | एकातिर आफु वर्णाश्रम भित्र नपर्ने भन्दै हिन्दूहरूको घोर निन्दा गर्ने अर्कोतिर “हामी दलित हौँ” भन्दै दलित समुदायका लागि प्राप्त आरक्षणको सुविधा प्राप्त गर्न दलितवाद स्वीकार्ने |

डलरले संचालित दलितवाद नेपाली सामाजिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक अग्रगमनका लागि घातक छ भने आफ्नै धर्म, संस्कृति तथा सभ्यताको विभेदलाई आफ्नै धर्म, संस्कृति तथा सामाजिक परिवर्तनले समतामूलक समाज निर्माणमा विश्वास गर्ने दलितवादीहरूप्रति नमन छ, हाम्रो सामुहिक तथा व्यक्तिगत समर्थन उहाप्रति छ | एकजना पण्डितले, एकजना राजनैतिज्ञले वा एकजना इसाई अगुवाले निन्दा गर्दैमा कुनै पनि सामाजिक संस्कृति तुरुन्त परिवर्तित हुँदैन |

दलितहरूप्रति विभेद विद्यमान छ | यो भेदभावका विरुद्ध हाम्रो सामुहिक सङ्घर्ष जारी छ | हाम्रो संघर्ष द्वन्द होइन सामाजिकीकरण, घृणा होइन सकारात्मक प्रेम र निन्दा होइन असल कुराहरूको प्रशंसाबाट आरम्भ हुन्छ | हामी सद्भाव, प्रेम तथा सहृदताको बाटो मा विश्वास गर्छौं |

१०. वैदिक शास्त्रहरूको सकारात्मक अनुशीलनमा जुटौं

बाइबलवादी दलितहरूले हिन्दूशास्त्रहरू पढे भने हिन्दूहरूको वदनाम गर्न सकिने, घृणा फैलाउन सकिने र निन्दाका लागि बलियो हतियारका रूपमा प्रयोग गर्न सकिने श्लोकहरू मनुस्मृतिबाट निकाल्छन् तर हामीले बाइबल नै पढे पनि समाजलाई जोड्ने सूत्रहरू उल्लेख गर्छौं | हामी दलित वा गैरदलितको पहिचान नै निर्मूल पर्नुपर्छ भन्ने यात्रामा छौँ, उनीहरू दलितवाद र गैरदलितवाद संस्थागत गर्न लागि परेका छन् |

११. युरोपेलीका सबै कुरा त्याज्य छैनन् | उनीहरूले आफ्नो देशमा सामाजिक परिवर्तनका लागि गरेका सकारात्मक परिवर्तनहरू, जनतालाई दिएका सुविधाहरू, कानुनी राज्यको स्थायित्व, मानवको उच्च-मुल्यांकन, नारीहरूप्रतिको सम्मान अत्यन्त सम्मानयोग्य छ | तर “युरोपियन प्रतिमान नै विकास तथा प्रगतिको अन्तिम मापदण्ड हो” भन्ने उनीहरूको दम्भ कदापि स्वीकार योग्य छैन | हाम्रा आफ्नै प्रतिमान छन् र हामीले आफ्नो समाजना रहेका विभेदहरू आफ्नै बलवुतामा समाप्त पार्न सक्छौं भन्ने कुरा उनीहरूलाई बुझाउनुपर्छ | घाम पूर्वबाट झुल्किन्छ, पश्चिमाबाट होइन |

अन्त्यमा आऔं, हामी सबै मिलेर दलितवाद र गैरदलितवादी चिन्तन निर्मूल पार्दै सहृदयी समाजको निर्माण गर्न क्रियाशील बनौं | हाम्रा पुर्खाले गरेको गल्तिको लागि वर्तमान पुस्तालाई गालीगलौज गर्दै छुवाछुत निर्मूल पार्न सबैले मिलेर गरिरहेका प्रयत्नहरूको अवमूल्यन नगरौं | एकता पण्डित वा दलितसंग जवाफ माग्नुको सट्टा आफै जवाफदेही बनौं | आफ्ना बालबालिकाहरूलाई वैदिकशास्त्रहरू पढ्न/पढाउन उत्प्रेरित गरौं | आफ्नो जरोकिलोप्रति सकारात्मक सोच राखेर नकारात्मक ब्यबहारहरूको प्रतिकार गरौँ | मान्छे असल वा कमसल हुँदैन, ब्यबहारलाई दोष दिनुपर्छ, मान्छेलाई होइन | भगवानले सबै मान्छेलाई मान्छे नै बनाउनु भएको छ | हामी सबैको कल्याण होस्, हामी सबैको सामुहिक प्रयत्नले विभेदको अन्त्य हुनेछ |