भूम्यापर्व र संस्कृति रक्षाको मोर्चामा

नेपालभरिका मगरहरू भूम्यापुजा गर्छन् | भूमि-पूजाको सम्वन्ध पृथ्वीपूजासंग छ | भूम्या प्रतिष्ठानका अध्यक्ष बागलाल बूढामगर भन्छन् : भूमिपूजाकाअवसरमा मगर पूजारीले विधिविधानपूर्वक थानमा च्याग्रा वा भेडा बलिदिएर धूपीको हाँगा चढाएर भूमिको पूजा गर्छन् | अनि, तीनदिने नाच आरम्भ हुन्छ | बाढीपैरो, भूइचालो, फोरोरखटिरा, पानीजन्यरोगहरू जोगिन र राम्रो खेतीपातीको लागि पृथ्वीमातासंग प्रार्थना गर्नु नै भूमि-पूजाको उद्देश्य हो |

महिलाहरूलाई पूजारी भएर पूजाआजा गर्न अनुमति छैन तर भूम्याथानमा फुल-अक्षता चढाउँन भने रोकिदैन | पुजारीका रुपमा महिलाले गरेको पूजा भूम्यालाईस्वीकार हुँदैन भन्ने सामाजिक विश्वास रहेको देखिन्छ| पूजारीले विधिपूर्वक पूजामा मन्त्रको प्रयोग गर्छन् तर कस्ता मन्त्रको प्रयोग हुन्छ भन्ने विषयमा भने पूजारीहरूलाई मात्र थाहा हुन्छ | मन्त्रका विषयमा पुजारी बोल्न चाहन्नन् |

भूम्या नाच/पूजाआजाको चलनचल्ती कहिलेदेखि आरम्भ भयो कसैलाई थाहा छैन तर भूम्याका पक्षधरहरू यसलाई मगरहरूको रैथाने पर्वभएको विश्वास गर्छन् र यसलाई मगरहरूको मौलिक पर्व भन्छन् | बाजाबजाउने ‘दमाई’ बाहेकले बाहेक यो यो पर्वमा अन्यजातिहरू समावेश भएको नदेखिंदा यो कुराको पुष्टि हुन्छ | दमाईहरू नाचगानका लागि बाइसप्रकारका बाजा अथवा बाइसप्रकारका तालहरू प्रयोग हुन्छन् | तर यी बाइस प्रकारका बाजा हुन् कि नौमती बाजाहरूबाट निकाल्न मिल्ने ताल हुन् ? भन्ने कुरा स्पष्ट छैन |

बाइसप्रकारका बाजा हुन् वा ताल यिनको मौलिकता पहिचान हुन् सके नेपालीहरूको संगीत संसार अझै मौलिक र ब्यापक हुनेथियो | हाम्रा रैथाने ताल, बाजाहरू र तिनको बजाउने क्रम हामीले नखोजे अरूले खोजि दिंदैनन् | खासगरी मगरअगुवाहरूले यस विषयमा अनुसन्धान गर्न/ गराउन विविहरूका विद्यार्थीहरूलाई वा स्वतन्त्र अनुसन्धाताहरूलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ | यो काम सरकारको पनि हो |

अव भूम्या-नाचका कुरागरौँ | झलक्क हेर्दा यो नाच राइलिम्बुको चण्डीनाच वा उभौलीजस्तो देखिन्छ | पूजारीले भूम्याथानमा विधिपूर्वक पूजा गरेर लिङ्गो ठड्याउने काम सकेपछि बाइसताल वा बाजामा ‘बाह्रनाच’ आरम्भ हुन्छ | भूम्यापर्वमा महिला र पुरुषहरू १२ थरीका नांचहरू नाच्दछन् | यो ‘बाह्रनांच’ नाच्ने क्रममा प्रयोग हुने बाह्रप्रकारका नृत्यमूद्रा हुन् कि नांच नै बाह्रप्रकारका हुन्छन् ? खुलामंचमा ‘भूम्यापर्व’का आयोजक र नृत्यमा भाग लिइरहेका मध्ये कसैले पनि स्पष्ट पार्न सकेनन् | भूम्यापर्वको अवसरमा मात्र प्रयोग हुने नृत्यशास्त्रका यी विधि वा मुद्राहरूको पहिचान गर्ने र तिनको संरक्षण गर्ने अति आवश्यक देखिन्छ |

बाह्रनाचको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पाटो हो – एकैप्रकारको तालस्वरमा महिला र पुरुषहरू फरकफरक मुद्रामा नृत्य गर्नु हो | महिलाहरू झुमेर हातउठाउँदै नृत्य गर्छन् भने पुरुषहरू तलतिर हातफालेर नृत्य गर्छन् | महिलाकोटोली एकातिर र पुरुषहरूको टोलीअर्कोतिर हुन्छ | छिसमिस भएर भूम्या नाचिन्न |

मगरअगुवाहरूले भूम्यापर्व र बाह्र (नौ) नाचको सम्वर्धन गरेर प्रसंशनीय र अनुकरण योग्य काम गरेका छन् | सरकार र जनता दूबैले यसमा सहयोग गर्नुपर्छ | आफै समावेश हुनुपर्छ |

बातचितका क्रममा मैले धर्मनिरपेक्षता र धर्मपरिवर्तनले (इसाई धर्म स्वीकार गर्नेहरू बढेपछि) मगरसंस्कृतिमा कस्तो प्रभाव परेको भन्ने जवाफमा अगुवाहरू केही अल्मलिएको देखियो | उहाहरू धर्मनिरपेक्षताको पक्षमा तर धर्मपरिवर्तनको विपक्षमा उभिनु भयो | ‘इसाईधर्म स्वीकार्नेहरू’ भूम्या, माघी, जन्माष्टमीजस्ता पर्वमा बोलाउंदा पनि आउंदैन् | उनीहरू यी पर्वहरूसंग घृणा गर्छन् | ‘के धर्म परिवर्तन रोक्न अवाजउठाउनु भएको छ ? भन्ने मेरो प्रश्नको जवाफ दिन चाहानु भएन | सम्भवत: आयोजकहरूको राजनैतिक पृष्ठभूमिको कारणले उत्तर नआएको होला – म अनुमान गर्दैछु |

निश्चय नै, यदि धार्मिक स्वतन्त्रता धर्मपरिवर्तनको अधिकारका रूपमा लिने हो र सरकारले पनि यसलाई मान्यता प्रदान गर्ने हो भने रैथाने संस्कृति धर्म वा रितिरिवाजको रक्षा गर्नुपर्छ/ गराउनुपर्छ भन्नु जनताको आँखामा छारो हाल्नु हो | धर्मपरिवर्तन र संस्कृति संरक्षण एकै ठाउंमा अटाउन सक्दैनन् | धर्मपरिवर्तन गरेर इसाई बनेका गरिव, निरक्षर चेपांगहरूले आफ्नो मौलिक रथाने संस्कृति सधैंका लागि गुमाइसकेका जीवित प्रमाणहरू हाम्रो देशमा छन् |

पुन: अथर्ववेद र भूम्यापूजाको कुरागरौँ | अथर्ववेदको १२रौँ अध्यायको १ देखि १५ सम्म भूमिशुक्त, पृथ्वीशुक्तका मन्त्रहरू छन् | यी सबैमन्त्रहरूले पृथ्वीको प्रसंशा गर्छन् | आफ्नो अस्तित्वमा सहयोगी बनेकोमा धन्यवाद दिन्छन् र जलजन्य, भूमिजन्य समस्याहरूबाट जोगाउन स्तुति गर्छन् | मन्त्रहरूमा विशुद्ध प्रकृतिको आराधना छ | मगरहरूमा प्रचलित भूम्यापूजा र भूमिशुक्तको सम्वन्ध कस्तो रहेछ ? भन्ने विषयमा चर्चा गर्नु नपर्ला |

असलमा, अथर्ववेदलाई ‘तान्त्रिक’ मानिन्छ भने मगरहहरूका पूजारीले भूमिपूजाको क्रममा तान्त्रिक विधिकै प्रयोग गर्छन् | मगरहरू यद्यपि भूमिलाई ‘जीवित-देवी’ ठान्दैनन् तर ‘भूम्या खुसी हुँदा प्राकृतिक विपद् कम हुने र रिसाउँदा बढ्छ’ भन्ने विश्वासले ‘शक्ति’का रुपमा आराधने गरिने स्पष्टहुन्छ | यी सबै तथ्त्यले मगरहरू पनिवैदिक नै हुन् भन्ने कुरामा शंकागर्नु पर्ने ठाउँ रहन्न | यो तत्थ्य प्रमाणित नेपालका केही प्रमुख मन्दिरहरूका मूलपूजारीहरू ‘मगर’भएबाट भैरहेको छ |

नेपाल विविधतामा एकता र एकतामा विविधताको देश हो | हामी नेपालीहरूसंग आज पनि जीवित संस्कृतिहरू छन् | भूम्या, माघी, उभौलीआदि यसका जीवित रूप हुन् | यी सबैले हामी नेपालीहरू ‘मिलेर’ बसेको इतिहासलाई प्रमाणित गर्छन् | फरकफरक संस्कृति, मान्यता, भाषा, धर्महरू मान्ने र जान्ने भएर पनि एकार्काको अस्तित्वको सम्मान गर्दै हजारौं वर्षसम्मसंगै रहन सक्ने, सुरक्षा प्रदान गर्न सक्ने सहिष्णुताको प्राकृतिक ‘ब्यबहार’ विदेशीहरूले हामी नेपालीसंग सिक्नुपर्छ |

राजनीतिको खेल जितेर अगुवा भएका नेताहरू सांस्कृतिक संरक्षणको युद्धमा नराम्रोसंग पराजित भइरहेका छन् | धर्मपरिवर्तनको अधिकारले नेपालका रैथाने संस्कृतिहरूको पूर्णरक्षा कसरी हुन सक्छ ? यिनले जवाफ दिनैपर्छ | धर्मपरिवर्तन गरेर इसाई बनेका वा मुस्लिम बनेका नेपालीहरूको घोषणापत्रमा वा धार्मिक जीवनमा नेपालका रैथाने संस्कृतिहरूको रक्षा गर्ने प्रतिबद्धता हुनुपर्छ कि पर्दैन ? यो जवाफ नेपालको न्यायब्यबस्था वा जुनसुकै जातजाति वा राजनैतिक अगुवाहरूले दिनैपर्छ |

नत्र आगामी २० वा २५ वर्ष भित्र भूम्यानांच पूर्णतः इतिहासको विषय बन्ने छ |