नेपालको माता-संस्कृति

संस्कृत माता शब्दको अर्थ “आमा” हो | हिन्दू संस्कृतिमा आमाको ब्यापक अर्थ छ | वैदिक संस्कृतिले आफ्नी पत्नी बाहेकका सबै नारीहरूलाई “आमा” मान्नु भन्ने आदेश दिन्छ | नेपाल शक्ति आराधना गर्ने राष्ट्र हो | महाकाली, महालक्ष्मी, महासरस्वतीआदि वैदिक देवीहरू र तान्त्रिक देवीहरूको उपासना गरिन्छ |

असलमा, नेपाल शाक्त राष्ट्रहो | हरेक नेपाली परिवारले बालिकाहरूलाई अविवाहित बालिकाहरूलाई शक्तिकै रूपमा आराधना गर्छ | बालिकाहरू सधैं सबैका लागि पुज्य हुन्छन् | वर्षमा दुईपटक नवरात्रि मनाइन्छ : वैसाख र दशैंका वखत | सबैलाई थाहा छ नवरात्री देवीआराधनको पर्व हो | नेपालका हरेक थुम्का, टोल सबैतिर मातृशक्तिका विभिन्न स्वरूपमा आराधना गरिन्छ |

नेपालको पूर्वदेखि पश्चिम सम्म असंख्य शक्तिपीठहरू छन् | ई शक्ति पीठहरूमा देवीकै आराधना हुन्छ | एस्तो आराधना पद्धति एकेश्वरवादी र ईश्वर केवल पुरुष हुन्छ भन्ने विश्वास गर्ने यहुदी, इसाई तथा मुस्लिमहरूलाई पच्दैन | तेतिमात्र होइन, पश्चिममा विकसित भएका राजनैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा मानवाधिकारवादीहरूका लागि समेत अपाच्य छ | खासगरी, महिलावादीहरूले “महिला पूजाका वस्तु होइनन्” भनेर खोट लगाएको सुनिन्छ |

सम्भवत: प्राचीन मातृसंस्कृतिको निरन्तरता नै आजको “माता” संस्कृति हो | मैले धेरै ठाउँमा स्वर्गीय “माता”हरूको सम्झनामा पीठहरू स्थापित गरेको भेटेको छु | गाउँका नाममा, ठाउँका नाममा, घटनाका नाममा देवीपीठहरू स्थापित गरिएका छन् | अर्कोतिर, सन्यास स्वीकार गरेका तथा सामाजिक वा सांस्कृतिक सेवामा आफ्नो नाम स्थापित गरेको महिलाहरूलाई अनि “माता” मान्ने गरिन्छ |

नेपाली समाजमा ‘माता’ भन्ने अवधारणा तीन-चारप्रकारले विकसित भएको अनुमान गर्छु | पहिलो वर्गमा “माता”का रूपमा आफ्नै आमा, गुरूआमाआदि हुन्छन् | दोस्रो वर्गमा झाडफुक गर्ने, तन्त्रमन्त्रहरू गर्ने तथा देवी-देवतासंग कुरा गर्न सक्ने तर घरगृहस्थी महिला नै हुन्छन् भने तेस्रो वर्गमा झाडफुक गर्ने, आफुलाई देवीको अवतार भन्ने, भक्त-भक्तिनीहरू बनाउने र घरत्यागेर अलग्गै वस्ने माताहरू हुन्छन् भने चौथोवर्गमा कथाहरू गर्ने, उपदेश दिने गृहस्थी वा आश्रममा बस्ने हुन्छन् |

समाजमा मुख्यतया, दोस्रो तेस्रो वर्गका “माता”हरूबोलवाला रहेको देखिन्छ | यी माताहरू काम्ने, उप्रने, लामो कपाल पाल्ने, रूद्रक्ष धारण गर्ने, त्रिशुल बोक्ने, अस्वाभाविक ब्यबहार गर्ने, मन्दिर, तलाउँआदिमा बस्न रुचि देखाउने हुन्छन् | काठमाडौँमा एस्ता माताहरू ब्यापक छन् | भूतप्रेत भगाउने देखि लिएर सन्तान जन्माउँन मदत गर्नेजस्ता अनेकौं अलौकिक काम गर्ने भनि आफ्नो प्रचारप्रसार गर्छन् |

चौथो वर्गका माताहरू भने पढालेखा, सभ्य र सामाजिकीकरणमा क्रियाशील देखिन्छन् | यी मध्ये केही विवाहित त केही अविवाहित पनि हुन्छन् | इनीहरूमा धार्मिक महत्वाकांक्षा ठूलो गुरुबन्ने, देश-विदेश घुम्नेआदि निकै ईच्छा रहेको हुन्छ | केही विनम्र स्वभावका एकान्तमा साधना गर्ने हुन्छन् | पहिलो वर्गका माताहरू देवी हुन् | दोस्रो, तेस्रो वर्गका माताहरू साधना वा चमत्कारिक हुन्छन् भने चौथोवर्गका माताहरू मूलतः कथावाचक, सन्यासी हुन्छन् |

केही माताहरू सम्प्रदायमा दीक्षित हुन्छन् | जोसमनी, दसनामी, शाक्त, शैव, वैष्णव तथा नाथ सम्प्रदायहरूमा दीक्षित साध्वीलाई समेत “माता” नै भन्ने गरिन्छ | केही महिलाहरू अचानक “माता” बन्न पुग्छन् | मैले ललितपुरको गोटीखेलमा एकजना १७ वर्षीया मातालाई भेटेको थिएँ जुन आफुलाई “नागीन”माता भन्ने गरेकी छन् | उनी विद्यालयमा पढ्दापढ्दै अचानक काम्ने र नागझैं हिड्न थालेपछि आमाबुवाले जङ्गलको एकान्तमा कुटी बनाएर राखिदिए | एसरी, आचानक माता बन्नेहरू प्रसस्त छन् |

नेपाल पार्वती, सीता, भृकुटीआदिको देश हो | माता-संस्कृति हाम्रो देशले नारीप्रति प्राकृतिक रूपमा स्थापित उच्चस्तरीय सम्मानको प्रतिक हो | वैदिक संस्कृतिबाट विकसित भएका जैन, बौद्ध तथा सीख परम्परामा पनि नारीहरू “देवी” नै हुन् | जुन सम्मान वैदिकहरूले नारीहरुलाई दिएका छन् – यहुदी, इसाई तथा मुस्लिमहरूले कल्पना समेत गर्न सक्दैनन् |

अव ब्यबहारमा पनि घरकी नारी अर्थात् “आमा, श्रीमती, छोरी, वुहारी”को पनि समानतहमा सम्मान गर्नुपर्ने अवस्था सृजना गर्नुपर्ने अवस्था स्वीकार्नु पर्छ | घरमा नारीको अपमान गर्ने तर वाहिर माताको भक्त बन्नु ढोंग हो | यसैमा नेपाल र नेपालीको गौरव छ |

फोटो : नेटबाट साभार गरिएको हो जसमा माताहरूका विभिन्न स्वरूप छन् | सबैमा नमन |