गीता : पूर्णस्वाधीनताको रूपरेखा

गीता : पूर्णस्वाधीनताको रूपरेखा

श्रीमद्भगवद्गीता मानव आत्मालाई बन्धनबाट मुक्त गर्ने मार्गदर्शक ग्रन्थ हो। यसले केवल धर्मका विधि-विधान वा दर्शनका सैद्धान्तिक तर्कहरू मात्र राख्दैन; यसले मनुष्यको समग्र अस्तित्व—शरीर, मन र आत्मालाई स्वतन्त्र तुल्याउने उपाय बताउँछ। “स्वतन्त्रता नै श्रीमद्भगवद्गीताको मूल लक्ष्य हो ?” भन्ने प्रश्नको उत्तर गीता आफैंले दिन्छ—तर त्यो स्वतन्त्रता बाहिरी अधिकारको सूचीकृत दस्तावेज होइन, भित्री बोध, कर्मको स्वच्छता, र समर्पणको उज्यालो हो। कुरुक्षेत्रको भीषण युद्धभूमिमा थकित, भयग्रस्त र मोहले बाँधिएको अर्जुनलाई कृष्णले दिएको उपदेश वास्तवमा विश्व मानवलाई दिइएको स्वाधीनताको रूपरेखा हो।

गीताको आरम्भमा अर्जुनको अवस्था हाम्रो नै दैनिकी हो। “दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण…” भन्दै उनका हातबाट गाण्डीव खस्छ,  गोडा काम्छन्, दृष्टि धमिलो हुन्छ। मानिस जब द्वन्द्वमा पर्छ—कर्तव्य र आसक्ति, सत्य र सुविधाबीचको बन्धनमा पर्छ। गीताले त्यही बन्धनको गाँठो खोल्छ। कृष्णले आत्माको स्वरूप सम्झाउँछन्—“न जायते म्रियते वा कदाचित्” (२.२०)—आत्मा जन्मिँदैन, मर्दैन। मृत्युभय, अपमानभय, पराजयभय—यी सबै भयहरू शरीर-केन्द्रित दृष्टिबाट जन्मिन्छन्। आत्मा अमर छ भन्ने बोधले मनुष्यको मूल त्रास समाप्त पार्छ, र यही बोध स्वतन्त्रताको पहिलो ढोका हो।

तर आत्मबोध मात्र पर्याप्त छैन; जीवन त कर्ममै बग्छ। त्यसैले गीता कर्मलाई नै योगको श्रेष्ठ साधन भन्छ—“कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन” (२.४७)। फलप्राप्तिमा आशक्त मन न त वर्तमानमा रमाउन सक्छ, न त शान्त रहन। फल चाहना स्वाभाविक हो, तर फलमा बाँधिनु दासत्व हो। निष्काम कर्म भनेको पलायन होइन; त्यो त उच्चतम उत्तरदायित्वसँगै मनको विमुक्ति हो। एक शिक्षकले तलब वा प्रशंसाको लोभले होइन, विद्यार्थीको उज्यालो भविष्यका लागि पढाउँदा, उसले कर्तव्य पूरा गर्छ र मन स्वतन्त्र रहन्छ। एक चिकित्सकले पुरस्कारको लोभभन्दा जीवनरक्षाको धर्मलाई अगाडि राख्दा, ऊ थाक्छ तर थाकेको थकाइमा शान्ति भेट्छ। गीता यही “कर्तव्यमै रमाउँ” भन्छ—“योगः कर्मसु कौशलम्” (२.५०)—कर्ममै कौशल, कर्ममै योग, र योगमै स्वतन्त्रता।

गीताले समत्वलाई स्वतन्त्रताको हृदय बनाउँछ—“समत्वं योग उच्यते” (२.४८)। सुख आयो, मन उफ्रियो; दुःख आयो, मन भासियो—यति लामो डोरीले तानिएको मन बाहिरी घटनाहरूको दास हुन्छ। समत्व भनेको भावनाहीन निर्जीवता होइन; त्यो त सजगता हो—सफल-असफल, लाभ-हानि, जय-पराजयमा न डगमगिने आन्तरिक काठिन्य। समत्वमा उभिएको मनुष्यमात्र स्वतन्त्र हुन्छ, किनकि उसलाई बाहिरी हुरीले उडाउँदैन। यो समत्व नै कामना-कुहिरो हटाउने सूर्य हो।

स्वतन्त्रताको अर्को आयाम ज्ञान हो। अज्ञान प्रेमले जन्माएको मोह होइन; त्यो वस्तुस्थिति नदेख्ने फोहोर हो। अज्ञानले “म” र “मेरो” को जाल बुन्छ—यही अहं र ममता बन्धनका मूल जरा हुन्। ज्ञानमार्गले वस्तुहरूको अनित्यता र आत्माको शाश्वतता छर्लङ्ग पार्छ। “वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्…” (२.२१)—यो बोधले कर्मबाट भाग्न होइन, कर्मलाई शुद्ध गर्दछ। जब म आफूलाई केवल पद, सम्पत्ति, प्रशंसा र सम्बन्धहरूको योगफल ठान्दिनँ, तब ती सबैबाट मेरो स्वतन्त्रता जन्मिन्छ। ज्ञानले बाँध्नु पर्नेहरूलाई त्यही स्थानमा राखेर पर्गेल्छ |

भक्ति—समर्पणको बाटो—गीताले खुला र सरल राख्छ। “मन्मना भव मद्भक्तो…” (१८.६५) भन्नुको सार अरू कसैलाई मात्र प्रेम गर भनेर आदेश होइन; अहंकारको दासत्वबाट मुक्ति हो। भक्ति भनेको केन्द्र परिवर्तन हो—“म” बाट “तिमी”—“ईश्वर” तर्फ केन्द्र सर्ने। जब केन्द्र बदलिन्छ, मीमांसा बदलिन्छ; जब मीमांसा बदलिन्छ, बन्धनको अर्थ बदलिन्छ। भक्तको स्वतन्त्रता अहंकार पग्लेर आउने हल्कोपनमा प्रकट हुन्छ। जसरी नुन समुद्रमै हराउँछ, भक्त परममा हराउँछ—तर हराउँदा नाश हुँदैन; बरु व्यापकमा मुक्त हुन्छ। यही मुक्तता गीताको भावनात्मक स्वतन्त्रता हो।

कृष्ण-अर्जुन संवाद केवल व्यक्तिगत मुक्ति होइन, सामाजिक स्वाधीनताको पनि रूपरेखा हो। धर्मको अर्थ संकुचित संहिताहरूको पालन मात्र होइन; धर्म भनेको सत्य, न्याय, करुणा र कर्तव्यको एकीकृत अवस्था हो। “यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत…” (४.७) अधर्म बढ्दा समाजको स्वाधीनता घट्छ—शोषण, अन्याय, विभाजनले समाजका मूल्यहरू च्यात्छ। त्यसैले कृष्णले अर्जुनलाई युद्धमा उभिन भनेका हुन्—सत्ता-लालसाका लागि होइन, न्याय र धर्मको रक्षा हेतु। सामाजिक स्वतन्त्रता व्यक्तिगत स्वतन्त्रतासँग गाँसिएको छ; अन्यायले हारिरहेको समाजमा व्यक्तिगत मुक्ति पनि छिनिँदै जान्छ। गीता स्वाधीनताको यो दोहोरो सम्बन्ध चित्ताकर्षक ढङ्गले राख्छ—स्वतन्त्र व्यक्ति नै न्यायपूर्ण समाज बनाउँछ, र न्यायपूर्ण समाजले व्यक्तिको स्वतन्त्रतालाई गरिमापूर्ण सुरक्षा दिन्छ।

पश्चिमेली परम्परामा स्वतन्त्रता प्रायः अधिकार-केन्द्रित रूपमा व्याख्या हुन्छ—अभिव्यक्ति, आस्था, जातीयता, भाषिकता, लिंग  उद्यम आदि। तर गीताले भन्छ—यदि मन भय, लोभ, ईर्ष्या र क्रोधको दास छ भने, बाहिरी अधिकारले मात्र पूर्ण स्वतन्त्रता दिँदैन। एक उद्यमी आर्थिक रूपमा स्वतन्त्र देखिन सक्छ; तर प्रतिस्पर्धीको सफलताले उसलाई रातभर सुत्न दिँदैन भने, ऊ मनको दास हो। एक सार्वजनिक बौद्धिक व्यक्तिले भाषणको स्वतन्त्रता भोगिरहेको हुन्छ; तर मान नपाउंदा जल्ने मनले आफ्नै शब्दको अर्थ नबुझ्ने गरी उसलाई भित्रैबाट बाँधेको हुन्छ। गीता भन्छ—पहिले मनलाई स्वतन्त्र बनाऊ; बाहिरी स्वतन्त्रता तब टिकाउ र मंगलमय हुन्छ।

स्वतन्त्रताको व्यावहारिक पाठ गीताले दैनिकीमै लेख्छ। विद्यार्थीका लागि—पढाइलाई अंक-अभिलाषाबाट मुक्त गर्दै ‘सीख्नु’लाई लक्ष्य बनाउनु नै स्वतन्त्रता। अभिभावकका लागि—सन्तान ‘मेरो’ उत्पादन होइनन्; उनीहरू आफ्नै स्वधर्म र प्रकृतिका धनी आत्माहरू हुन् भन्ने बोध; प्रेममा स्वामित्व ढाल्नु स्वतन्त्रता हो । कर्मचारीका लागि—पद प्रतिष्ठाको चमकभन्दा कामको सत्यता रोज्नु; डेस्कमा बसेर ईमानदार निर्णय गर्नु, परिणाम जो-जस्तो भए नि, यही निष्कामता हो । चिकित्सकले असफल भएका केसमा पनि शान्त रहँदै, अर्को बिरामीमा करुणा बगाउनु; शिक्षकले कमजोर विद्यार्थीलाई पनि उही सम्मान दिनु; प्रहरीले दबाबका बीच पनि कानुनको पक्षमा उभिनु—यी सबै स्वतन्त्र मनको परिचय हुन्।

त्रिगुणहरूको शिक्षाले पनि स्वतन्त्रताको सूक्ष्मसूत्र दिन्छ। सत्व, रज, तम—यी प्रकृतिका धागाहरू हुन्। रजोगुणले ऊर्जाझैं तान्छ तर आशक्त बनाउँछ; तमोगुणले आलस्यमा झार्छ; सत्त्वले उज्यालो दिन्छ तर त्यसमा पनि सूक्ष्म अहङ्कार हुन सक्छ। “गुणा गुणेषु वर्तन्ते” (३.२८)—गुणहरू गुणमै क्रिया गर्छन्; ज्ञानी ‘दर्शक’ बस्छ। यो दर्शक-दृष्टि नै स्वतन्त्रता हो—आफूलाई गुणहरूको खेलबाट अलि पर राखेर हेर्न सक्ने शक्ति। योगाभ्यासले यही दूरी सिकाउँछ—श्वासमा स्थिर सजगता, प्रतिक्रियाभन्दा प्रत्युत्तर रोज्ने क्षमता, चञ्चल इन्द्रियलाई नियमन गर्ने  अभ्यास। तब मात्र “यदा संहरते चायं…” (२.५८) को कछुवाजस्तै इन्द्रियसञ्चय भित्र फर्कन्छन्, र मन स्थिर भएर स्वतन्त्रता रसास्वादन गर्छ।

स्वधर्मको शिक्षा स्वतन्त्रतामा नै परिणत हुन्छ। परधर्म आकर्षक देखिन्छ; तर “श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः” (३.३५)—आफ्नै प्रकृतिअनुरूपको कर्तव्य अपूर्ण भए पनि उत्तम हुन्छ। अरूको बाटो नक्कल गर्दा चित्त दास हुन्छ; आफ्नै स्वभाव, सामर्थ्य र सीमिततासँग सत्य सम्बन्ध राख्दा चित्त स्वतन्त्र हुन्छ। यसले करियर-चयनदेखि व्यवहारिक निर्णयसम्म प्रकाश फ्याँक्छ—सबैका लागि एउटै सफलता-सूत्र हुँदैन। आफूलाई चिन्नु, आफूबाट सुरु गर्नु, आफैंमा सुधार्नु—यही स्वधर्म, यही स्वाधीनता।

गीताले आत्मसमर्पणलाई अन्तिम गन्तव्य बनाउँछ—“सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज” (१८.६६)। यसलाई कतिपयले पलायन ठान्छन्, तर समर्पण पलायन होइन—अहंकारको त्याग हो। समर्पणले निर्णयहरू सरल बनाउँछ: “के यो सत्यसँग मेल खान्छ? के यो करुणासँग मेल खान्छ?” जब केन्द्र ‘म’ बाट ‘सत्य’ तर्फ सर्छ, मनको तानातान घट्छ। डर कम हुन्छ; किनकि निर्णय परिणामका लागि होइन, धर्मका लागि लिइन्छ। यस्तो मनमा अपराधबोध जम्दैन; गल्ती भयो भने सिकाइमा परिणत हुन्छ। यही अपराधबोध-रहित सजगता स्वतन्त्रताको शुद्ध स्वाद हो।

आजको संसारमा स्वतन्त्रता बाहिर धेरै छ—प्रविधिले समय र दूरी छोट्यायो। तर मनभित्र दासत्व रेकर्ड तोडिरहेको छ—स्क्रिनको लत, मान्यताको भोक, तुलना-जाल, असुरक्षाको धुवाँ। गीताको अभ्यासले समाधान प्राप्त हुन्छ। बिहान केही मिनेट मौन श्वास-स्मरण, दिनभरिको निर्णायक काम पहिल्यै तय गर्ने स्पष्टता, फलप्रतिको आशक्तिलाई सतर्कतासँग निगरानी गर्ने अभ्यास, सानो-साना करुणा-कर्महरूको जर्नल—यी सूक्ष्म विधिहरूले निष्कामता, समत्व र दर्शक-दृष्टि पलाउँछन्। परिणाम—तनावले उठाउने आँधीभित्र पनि स्थैर्य धारण गर्ने शक्ति प्राप्त हुन्छ र यसै स्थैर्यबाट स्वतन्त्रता जन्मिन्छ ।

सकारात्मक र नकारात्मक स्वतन्त्रताको चर्चा गर्दा—कुनै कुरा गर्न नरोकिनु ‘नकारात्मक स्वतन्त्रता’ हो; अर्थपूर्ण कुरा गर्न सक्षम हुनु ‘सकारात्मक स्वतन्त्रता’। गीता दोस्रो पक्षमा छ। “योगस्थः कुरु कर्माणि” (२.४८)—पहिले योगस्थ बन, अनि कर्म गर। योगस्थ हुनु भनेको अर्थपूर्णता रोज्ने सामर्थ्य बढाउनु हो—आफ्नो मूल्यसँग एकाकार भएर साधन र साध्य मिलाउनु। फलस्वरूप, व्यक्तिले आफ्नो समय, उर्जा र ध्यानको दुरूपयोगबाट छुटकारा पाउँछ; यो शुद्ध उपयोग नै स्वतन्त्रता हो, किनकि निरर्थक कुराले अब उसलाई तान्दैन।

गीताले डरलाई मूल शत्रुका रूपमा ग्रहण गर्छ । धन गुम्ने डर, सम्बन्ध टुट्ने डर, प्रतिष्ठा घट्ने डर—यी सबै ‘म’ का सुरक्षा-परियोजनाहरू हुन्। आत्मबोध, निष्कामता र समर्पणले सुरक्षा-परियोजनालाई ‘सत्य-परियोजना’ मा रूपान्तरण गर्छन्—जहाँ उद्देश्य सत्यमा टिक्नु हो। सत्यमा टेकेपछि मन निश्चिन्त हुन्छ; किनकि सत्य हार्दैन—हार्दा पनि सिक्छ, टुट्दा पनि जोडिन्छ। यही निश्चिन्तता स्वतन्त्रताको अर्को नाम हो।

युद्ध, असमानता र जलवायु संकटजस्ता सामूहिक पीडाहरूले मानवतालाई बाँधिरहेका बेला, गीताको स्वतन्त्रता आत्मकेन्द्रित पलायन होइन; त्यो जिम्मेवारी-केन्द्रित शुद्धता हो। निष्काम सेवाले उद्यमलाई शून्य-लोभ र उच्च-उत्तरदायित्वमा रूपान्तरण गर्छ; नीति-निर्माताले लोकप्रियता-लोभभन्दा दीर्घकालीन हित रोज्छ; नागरिकले सोशल-मिडियाको भीडबाट सत्य र करुणाको पक्षमा बोल्छ। यस्तो समाजमा स्वतन्त्रता अधिकारको आक्रमण होइन, संस्कारको सम्वाद हुन्छ—जहाँ कानुन कठोर र करुणा नरम दुवै छन्; जहाँ असहमतिलाई शत्रु होइन, सम्भावना ठानिन्छ।

अन्ततः, गीता मोक्षको घोषणा हो—तर मोक्ष कहीँ टाढाको अमूर्त बस्तु होइन। मोक्ष भनेको यही जीवनमै जन्म-मृत्यु, लाभ-हानि, जय-पराजयका तरंगहरूबिच ढुंगाजस्तो स्थिर रहन सक्ने चेतनाको विस्तार हो। “ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति” (१८.५४)—न त शोक, न त तृष्णा; बस, प्रसन्नता। यस्तो मनमा स्वार्थको धूलो बस्दैन; सेवा स्वतः जीवनमा घतीत हुन्छ । यस्तो मनुष्यमात्र साँचो अर्थमा स्वतन्त्र हुन्छ—किनकि उसको आनन्द कुनै शर्तमा बाँधिएको छैन।

भन्नुको आशय, स्वतन्त्रता गीता-कालीन राजनीतिक सूत्र होइन; त्यो कालातीत आध्यात्मिक नक्सा हो—आत्मबोध (ज्ञान) ले भय काट्छ; निष्काम कर्म (कर्मयोग) ले आसक्ति काट्छ; समत्वले उतारचढावका डोरी काट्छ; भक्ति/समर्पणले अहंकारको गाँठो काट्छ; स्वधर्म-पालनले नक्कलको बेडी काट्छ; त्रिगुण-दर्शनले प्रकृतिको जाल काट्छ। यी सब काटेपछि बाँकी बन्छ—स्वतन्त्र, प्रसन्न, उत्तरदायी मानव; यही मानवबाट जन्मन्छ न्यायपूर्ण, करुणामय समाजको निर्माण हुन्छ। त्यसैले, हो—स्वतन्त्रता नै श्रीमद्भगवद्गीताको मूल लक्ष्य हो। तर यो स्वतन्त्रता केवल “जे चाह्यो त्यो गर्ने छूट” होइन; “जे सत्य हो, त्यही सहजै गर्ने शक्ति” हो। त्यो शक्ति बिस्तारै बानी बन्छ; बानी संस्कार बन्छ; संस्कार चरित्र; र चरित्र मोक्षामा रुपान्तरण हुन्छ। गीताले यही भाग्यको साँचो हातमा थमाइदिन्छ—भित्र स्वतन्त्र, बाहिर उत्तरदायीपन, र हरेक क्षण सजगता ।

यसरी, गीता न नैतिक उपदेशको थुप्रो मात्र हो, न रहस्यवादको भकारी; यो त असल र सरल जीवनका लागि व्याबहारिक पुस्तक हो। बिहानको मौनमा केही श्लोक मनन गर, मध्य दिउसोमा एउटा निष्काम काम गर, राति सानो कृतज्ञता-दैनिकी लेख; अनि हिजोको ‘दास’ मन कति हलुका हुँदै जान्छ, आफैं अनुभव गर। मुक्ति कुनै असाध्य लक्ष्य होइन—यसै श्वासमा सम्भव, यसै क्षणमा उपलब्ध पूर्णस्वतन्त्रता । यही अनुभूतिको नाम हो—गीतातत्वको स्वतन्त्रता।