समतामूलक मानवतावाद र उग्रमानवतावाद : परिचय

पहिले राजा जयपृथ्वी बहादुरको मानवतावादी दृष्टिकोण वारे चर्चा गरौँ | सिंहको मानवतावादी चिन्तन उच्चनैतिकता तथा समाजसेवा र समाजसुधारमा केन्द्रीत छ | श्रीसिंहका लागि नैतिकता नै सर्वोच्च मानवमूल्य हो | उच्च नैतिकताले व्यक्तिगत र सामाजिकतहमा व्याबहारिक प्रभाव पार्छ र हरेक व्यक्तिलाई इमान्दारी, करुणा, सहयोगी, सम्भवमा व्यबहार गर्ने प्रेरणा प्रदान गर्छ | मानवताका लागि हरेक मान्छेको जीवनमा उच्चनैतिकता हुनैपर्छ | यसैगरी सामाजिक न्याय र सेवाले मानवतावादी दृष्टिकोण र व्यबहारलाई बलियो बनाउँछ | मानवतावादलाई बलियो बनाउनका लागि शिक्षाको समुचित व्यबस्था हुनुपर्छ | शिक्षित हुन पाउनु हरेक मान्छेको नैसर्गिक अधिकार हो | शिक्षित व्यक्तिले मानवतावादलाई बलियो बनाउँछन् | श्रीसिंहको मानवतावादी चिन्तन समतामूलक समाजको निर्माणको पक्षधर थियो | मानवताको हितकर हुँदा, धर्म, संस्कृति तथा परम्पराहरूसंग सिंहको कुनै विरोध थिएन |

यसैगरी सार्वभौमिक भ्रातृत्व (Universal Brotherhood) पनि सिंहका मानवतावादीको प्रमुख साध्य हो | हरेक व्यक्ति केवल मानव हो | मानवताका लागि वर्ग, जाति, समुदाय, भूगोल, भाषा तथा धर्मभन्दा माथि उठ्नुपर्छ | राजनैतिक, धार्मिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक कारणहरूले व्यक्तिगत मानव तथा सामुहिक मानवहरूप्रति कुनै पनि प्रकारको भेदभाव हुनुहुँदैन, अस्मिताको अपमान हुनुहुँदैन | मानव केवल मानव हो | धर्म, संस्कृति, राजनीतिआदि सबैको उद्देश्य मानव कल्याण हुनुपर्छ | मानवताका विरुद्धमा उपयोग हुने जुनसुकै व्यबस्था भए पनि अस्वीकार्य हुनुपर्छ | साथै, उनी राजतन्त्रका पक्षमा नभई प्रजात्रन्त्रका पक्षधर थिए |

असलमा, सिंहको मानवतावादलाई “समतामूलक मानवतावाद” भन्न मिल्छ र यो सर्वतोमुखी (Holistic Humanism) मानवतावाद हो | यस्ता विशेषताहरू अन्य मानवतावादी चिन्तनमा भेटिन्छ | यी सबै थोकको चर्चा श्रीसिंहले “Humanist Manifesto” अर्थात् Humanism नामको पुस्तकमा व्याख्या गरेका छन् |

अव केही कुरा एम.एन रोयका मानवतावादी चिन्तनका विषयमा लेखौं | बंगाली ब्राहमण परिवारका जन्मेका रोय भारतीय स्वतन्त्रता सेनानी, भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक सदस्य, भारतीय कांग्रेस र गान्धीका अनुयायी र अन्त्यमा उग्रमानवतावादी (Radical Humanism) दृष्टिकोणका प्रणेता हुन् | उनके सन् १९४५ पछि कम्युनिष्ट, समाजवाद, धार्मिकता तथा लोकतन्त्रको कठोर आलोचना गर्दै “उग्रमानवतावाद”को पक्षमा उभिएका छन् | रोयका दार्शनिक मानवतावादी चिन्तन वारे विश्वभरी अध्ययन गरिन्छ |

रोयको मानवतावादी सिद्धान्तले मूलत: बौद्धिक स्वतन्त्रता, तार्किकता तथा बैज्ञानिक चिन्तनलाई महत्व दिन्छ | उनले परम्परागत आध्यात्मिक चिन्तन, मार्क्सवादी विचारधारा तथा प्रतिनिधि मूलक लोकतान्त्रिक व्यबस्थाको कठोर आलोचना गर्दै व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र बौद्धिक स्वायत्तताको वकालत गरेका छन् | मान्छे प्राकृतिक रूपमा स्वतन्त्र हुन्छ र बुद्धिले यस्तो स्वतन्त्रतालाई स्थापित गर्न मदत गर्छ | हरेक मान्छेले स्वतन्त्रता पूर्वक, तार्किकता र बौद्धिक स्वायत्ततासंग जीवन यापन गर्न पाउनु नै सर्वोच्च मानवता हो | मानव नै सम्पूर्ण धर्म, संस्कृति, परम्परा, राजनीति, विज्ञान सबैको केन्द्र हो | मानव स्वतन्त्रता र अस्तित्वका विपक्षमा उभिने कुनै पनि विषयवस्तु र व्यबस्था अस्वीकार्य हुनुपर्छ |

एम.एन रोयको मानवतावादी चिन्तन मूलतःव्यक्तिवादी स्वतंत्रता (Individual Liberty), वैज्ञानिक तर्क (Scientific Rationalism), नव नैतिकता (New Ethics) को तात्विक विशिष्टतालाई अंगीकार गरेर निर्मित भएको छ भने यसले रिलिजन, लोकतन्त्र र साम्यवादी व्यबस्थाहरूलाई मानवतावाद विरोधी शक्तिका रूपमा आलोचना गरेका छन् | Beyond Communism नामक पुस्तकमा रोयले “पूँजीले मानवभाग्य निर्धारण गर्छ” भन्ने मार्क्सवादी सिद्धान्तको आलोचना गर्दै हरेक व्यक्तिको आफ्नो निजत्व हुन्छ र त्यही निजत्वमा मानव सुरक्षित र विकसित हुन्छ भनेका छन् |

यसरी यी दूवै समकालीन मानवतावादीहरूले धर्म, संस्कृति, राजनीति, अर्थनीतिका तुलनामा मानव-जीवन र मानवमूल्यलाई बढी महत्व दिएका छन् | श्रीसिंहले नैतिकता, सेवा, सामाजिक न्यायलाई बढी महत्व दिंदै धार्मिकता र नैतिकतालाई पनि महत्व दिएका छन् भने एम.एन रोयले तर्क, विज्ञान र व्यक्ति स्वतंत्रतामा बलदिंदै धार्मिकतालाई अस्वीकार गरेका छन् | दूवैको मानवतावादी चिन्तनको बैचारिक दृष्टिकोण बुझ्दा सिंहको मानवतावाद नैतिकता, सेवा र शिक्षामा समर्पित छ भने रोयको मानवतावाद विज्ञान एवं व्यक्तिगत स्वतंत्रतामा केन्द्रित छ | सिंहको मानवतावादी चिन्तनले परम्परा र आधुनिकता दुवै दृष्टिकोणहरूलाई सम्मान गर्छ भने रोयको चिन्तन अतिआधुनिक र उग्रमानवतावादी रहेको छ |

अन्त्यमा दूवैका मानवतावादी दृष्टिकोणले मान्छेलाई महत्व दिएका छन् भने पूर्णमानवतावादको स्थापनाका लागि मानवकल्याणकारी चिन्तन र सुधार यी दुवैको प्रमुख भूमिका भएको स्वीकार गरेका छन् | सिंहको मानवतावाद Holistic छ भने रोयको मानवतावाद उग्रपन्थी छ | नेपालीहरूले सिंहरुपी हिरालाई चिन्न सकेनन् भने रोयलाई भारतीयहरूले महत्वपूर्ण स्थान दिएर विश्वव्यापीकरण गरिरहेका छन् जव कि सिंहको समतामूलक मानवतावादी सिद्धान्त बढी स्वीकार्य र व्याबहारिक छ |